Ни өчен хатын-кызлар бала тапмый?

Киң җәмәгатьчелек, Русиядә туучылар саны кими, дип чаң суга. “Росстат” мәгълүматлары буенча, узган елның беренче яртысында алар 6,3 процентка кимегән. 2021 елда 1,3 миллион гына бала туган. Бу — соңгы дистә елда иң түбән күрсәткеч. Сугыштан соңгы елларда илдә иң аз туучылар саны 1999 елда теркәлгән иде: ул вакытта 1 миллион 214 мең бала дөньяга аваз салды. 2002 елдан туучылар саны арта башлады. 2014 елда аның иң югары ноктасы теркәлде: бер ел эчендә ике миллионга якын бала туды. Ә 2016 елдан бу күрсәткеч янә кими.

Башкортстанда да шул ук хәл. 2016 елдан башлап республикада яшәүчеләр саны да елдан-ел азая бара — бу вакыт эчендә төбәк якынча 70 мең кешегә “ябыкты”. Әлбәттә, “Де­мография” гомумдәүләт проекты­ның планы төбәктә халыкның 2024 елга 4,1 миллионга кадәр артуын күздә тота, әмма күпьеллык тенденция ки­ре­сен сөйли — ике ел эчендә алты еллык кимүне кап­лау мөмкин түгел диярлек.
Шуңа карамастан, куаныч­лы хәбәр­ләр дә бар: гаилә, хезмәт һәм халыкны социаль яклау министры Ленара Иванова белдерүенчә, 2021 елның гыйнвар-ноябрь айларында гына да Башкортстанда миграция артуы 7963 кеше тәшкил иткән, мондый хәл 2014 елдан күзәтелмәгән булган. Моннан тыш, төбәкләр арасында миграция күрсәт­кечләре буенча 22 ел эчендә беренче тапкыр (!) Башкортстан тагын бер үсеш — 265 кешегә — күрсәт­те. Ленара Иванова фикерен­чә, моңа инвестиция проектларын гамәлгә ашыру, шулай ук төбәктә махсус икътисади зоналар һәм ТОСЭР булдыру ярдәм иткән. Моннан тыш, миграция үсешен генә түгел, тулаем Русиянең мигрантлар өчен җәлеп итүчәнлеген арттырырга һәм аларны социаль-мәдәни адаптацияләү өстендә эшләргә кирәк. Исегезгә төше­рәбез: яшь мигрантларны җәлеп итү (милли диаспоралар белән багланышларны җайга салу һәм Башкортстан югары уку йортларына керү өчен БДБ илләре мәктәп­ләрен яхшы билгеләренә тәмамлау­чылар­ны чакыру исәбенә халык санын арттыру) курсын Ленара Иванова 2020 елда ук игълан иткән иде.
Моннан тыш, Башкортстанда миграция сәясәте концепциясе нигезендә, агымдагы елда әлеге процесслар исәбе­нә төбәк халкының артмавы, ә 2,5 мең кешегә кимүе көтелә. Үсеш 2024 елдан башлап вәгъдә ителә. Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк: программада кайбер максатлы күрсәт­кечләр һәм чаралар турында әйтелә, алар ярдәмендә тиешле нәтиҗәгә ирешү күзал­лана. Аерым алганда, хезмәт хакын арттыру, хәерчелек дәрәҗәсен киметү, торак белән тәэмин итү, үлүчеләр санын, чит ил кешелә-ренә тискәре мөнәсәбәтне киметү һ.б. Хә­зерге кризис шартларында әлеге күрсәткечләрне “җиңү” җиңел булмаячак. Мәсәлән, пандемия вакытында илдә үлүчеләр саны сизелерлек артты — соңгы ике елда дүрт тапкыр диярлек: 2019 елда 49115 кеше үлсә, 2020 елда — 60211, 2021 елда 66366 кеше вафат булган.
Хезмәт хакы белән дә хәл­ләр бик яхшы түгел. Бер яктан, беренче вице-премьер, икътисади үсеш һәм инвестиция сәясәте министры Рөстәм Моратов белдерүенчә, төбәктә уртача айлык хезмәт хакы хә­зерге вакытта 50,4 мең сумга кадәр арткан, икенче яктан республикада халыкның җан башына уртача кереме соңгы өч елда үзгәрмәгән диярлек һәм нибары 30 мең сум тирәсе тәшкил итә. Моннан тыш, хәтта агымдагы елда да Башкортстанда яшәү­челәрнең керемнәре кризиска кадәрге дәрәҗәгә җитмәячәк.
Башкортстанда туучылар саны кимүнең тагын бер сәбә­бе — торак белән тәэмин итүгә бәйле катлаулы хәлләр. Урындагы хезмәт базарындагы хәл дә үзгәрми. Әлбәттә, узган ел ахырында тө­бәк­тә эшсезлек дә­рәҗәсе тарихи минимумга — 3,8 процентка төште. Шуңа карамастан, бел­гечләр аңла­тып узуынча, Башкортстанда һаман да сыйфатлы вакансия­ләрнең күбесе нефть өлкәсен­дә һәм федераль структуралар бүлекчә­ләрендә туплана, ә хезмәт базарында ак­­тивлык баш­ка төбәкләргә караганда түбәнрәк. Шунысы игътибарга лаек: тө­бәктә файдалы казылмалар запаслары кими бара һәм берничә дистә елдан урын­­­дагы икътисадның нефть тармагына нык бәйлелеге тө­бәк үсе­шенә каршы эшләя­чәк. Шул ук вакытта республикада сәнәгать моделе элек­кечә нефть өлкәсенә юнәлтелгән, икенчел тармаклар бик исәпкә алынмый.
Мигрантлар исәбенә халык санын арттыру, бәлки, демографик чокырдан чыгу юлла­рының берседер, чөнки төбәктә халыкның табигый кимүе сизелерлек булып кала. Аерым алганда, “Росстат” мәгълүмат­лары буенча, 2021 елда Башкортстан халкының табигый кимүе 27033 кеше тәшкил ит­­кән — бу аннан алдагы елдагы күр­сәткечтән 1,4 тапкыр артыграк (18664 кеше). Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк: республика районнарының күпче­леге халыкның табигый үсеше буенча тискәре динамика күр­сәтте. Бөрҗән районы гына ис­кәрмә булып тора, анда бер ел эчендә 34 кешегә күбрәк туган.
Шушындый хәлләр тоташ Ру­сия буенча күзәтелгәнгә, Хө­күмәт бу хәлгә борчылуын яшер­ми һәм балалар туу ки­мүнең сәбәпләрен эзли. Аңа бу өлкәдә тикшеренүләр алып барган белгечләр дә кушыла. Аларның фи­кер­ләренә колак салыйк. Русиянең хезмәт һәм социаль яклау минист­ры­ның беренче урынбасары Ольга Баталина, мәсәлән, проблема­ны бала таба торган яшь­тәге хатын-кызларның кимүе белән бәйли. Аның сүзләренчә, Ру­сия­дә бала табу яшендәге хатын-кызлар саны 2026 елдан соң гына сизелерлек арта башлаячак. “Соңгы дистә елда 20-29 яшьтәге хатын-кызлар саны 40 процентка, ягъни 4,6 миллион кешегә кимеде һәм 2022 ел башына 7,2 миллион кеше тәшкил итте”, — дип ачыклык кертте Ольга Баталина. Ә 15-49 яшьлекләр­не алсак, узган елның 1 гыйнварына Русиядә мондый яшь­тәге 34 миллионнан аз гына кимрәк хатын-кыз яшәгән.
“Хәзерге вакытта һәм киләсе елларда туучылар саны аз булуның төп сәбәпләре түбәндәгеләр: беренчедән, бүген репродуктив яшьтә дип туксанынчы еллар ахырында туган кеше­ләрне санарга кирәк, ә ул чакта бала­лар бик аз туды. Бу хәлне берничек тә төзәтеп булмый инде, яшь мигрант­лар кил­мәсә генә, — дип аңлата Плеханов исемендәге Русиянең икътисад университеты галиме Елена Егорова. Аның фике­ренчә, икенче мөһим сәбәп Русия төбәкләреннән яшьләрнең Мәскәү, Санкт-Петербург кебек эре үзәкләргә китүе булырга мөмкин. Иң элек алар күп акча түләнгән эш эзләп китә. Әлбәт­тә, гаилә һәм балалар турында андый чакта беркем дә уйламаячак. Башта эш табарга, анда ныклап урнашырга, шә­һәрнең үзендә яшәр­гә урын табарга кирәк. Әгәр дә яшьләр ипотека алса, бу өстәмә финанс хәвефе белән янаячак. Шуңа күрә бала тудыру соңга­рак кичекте­релә.
Бу хәлне төзәтер өчен, эксперт сүз­ләренчә, иң беренче чиратта төбәк­ләр­нең үсеш стра­тегиясен эшләргә: пред­прия­тиеләрнең эшен яңар­тырга, авыл хуҗалыгын тер­гезергә, яңа эш урыннары булдырырга, торак төзергә, социаль инфраструктураны үс­терер­гә кирәк.
“Тагын бер тенденция — бала тудыруны соңга калдыру: уртача алганда, хатын-кызлар 26 яшендә беренче баласын таба. Яшь хатын-кызлар еш кына карьера төзүне, белем алуны, финанс бәйсезлеген өс­тен күреп, бала табуны ки­чек­терү яклы. Әмма хәл тө­бәкләр буенча аерыла (мәсә­лән, Төньяк Кавказ республикаларында, Тыва Республикасында беренче бала тууның яше иртәрәк — 22-23 яшь). Бу туучылар санына социаль-икътисади, демографик, социаль-мәдәни, медицина, инфраструктур һ.б. факторлар йогынты ясавы турында сөйли”, — дип аныклый Икътисадның югары мәктәбе проректоры Лилия Овчарова.
Дөрес, соңгы елларда федераль дәрәҗәдә балалы гаи­ләләргә ярдәм итүнең моңарчы күрелмәгән финанс чаралары кертелде. 2020 елдан мондый гаиләләргә ярдәм итү буенча эзлекле система төзелде. Ул вакытта 3 яшьтән 8 яшькә кадәрге балаларга айлык посо­биеләр билгеләнде. “Без балага яшәү миниму­мының яртысын түләүдән башладык. Инде киләсе 2021 елда ук тү­ләү күләме гаилә керем­нәренә карап диффе­рен­циа­цияләнде, һәм ата-аналар балалар өчен төбәк яшәү минимумының 50, 75 яки 100 процентын ала ал­ды, — диде бу уңайдан хезмәт һәм социаль яклау министры Антон Котяков. — 2021 елның 1 июленнән ярдәм тагын ике катего­риягә кагылды: алар — булачак әниләр, ягъни йөкле­лек­нең иртә срокларындагы хатын-кызлар һәм 8-17 яшьлек балалар тәрбияләүче ялгыз ата-аналар. Ә инде узган елның 1 апреленнән 8 яшьтән 17 яшькә кадәрге балалар тәрбияләүче барлык мохтаҗ гаиләләр дә ай саен ярдәм ала башлады”.
Быел 1 гыйнвардан бердәм түләүгә күчтеләр. Бу — бала туу һәм тәр­бияләү белән бәйле айлык пособие. Түләү бүген гамәлдә булган җиде ярдәм чарасын берләштерде, бу гаи­ләләргә бала туганнан алып, 17 яшькә кадәр бердәм шартларда бюджеттан ярдәм алырга мөмкинлек бирәчәк. Посо­биенең максималь күләме ае­на 14 мең сум тирәсе булачак.
“Пособиеләрне түләүнең бердәм принциплары балалы аз керемле гаиләләргә ярдәм дәрәҗәсендә төбәк­ләр арасындагы дифференциацияне бетерергә тиеш, — дигән фикердә Русия Хөкүмәте каршындагы Финанс университеты профессоры Александр Сафонов. — Безгә туучылар санын арытаба да киметергә ярамый, чөнки бу стратегик яктан куркыныч. Балалары булган барлык гаилә­ләрнең мәгариф һәм сәламәтлек саклау өлкә­сендәге чыгымнарын азайтырга кирәк. Бернинди дә түләүле белем бирү булырга тиеш түгел — урта да, югары да, өстәмә дә”.
Ата-аналарның мәктәп­ләр­дә төрле яшьтәге балаларны тукландыруга, дәреслекләр һәм мәктәп кирәк-яраклары алуга киткән чыгымнарын да бетерергә кирәк. Эксперт фикеренчә, боларның барысы да федераль бюджеттан финанс­ланырга тиеш. “Гаилә­ләргә ярдәм итүгә 1,5 триллион сумнан артык акча тотыныла инде, әйдә­гез бу чыгымнарны елына 2 триллион­га кадәр җиткерик”, — дигән тәкъдим кертә профессор.
Чыннан да, күп кенә яшь гаиләләр өчен балаларның белем алуына чыгымнар тоткарлык булып тора. Һәр җаваплы ата-ана үз баласының һәрь­як­лы белем алуын, физик яктан яхшы үсешен, уңышлы карьерага старт алуын тели. Тик түгәрәкләр, секция­ләр, бассейнда дәресләр, репетиторлар — болар өчен түләү аена шактый җыела. Мәскәүдә балаларга күп нәрсә бушлай бирелә, ә төбәкләрдә андый нәрсә юк.
“Шуны онытмаска кирәк: кереме арту белән гаилә ярдәм алу хокукын югалта. Гәрчә керем бик аз үсәргә мөмкин. Мә­сәлән, гаиләнең һәр әгъза­сына 25әр мең сум туры килгән һәм гаилә мохтаҗлык критерийларына эләккән, ди. Һәр әгъза­сы­на 27 мең сум акча туры кил­гәндә инде гаилә пособие­дән мәхрүм ителә. Бу да тиз арада хәл итүне таләп итә торган проблема”, — дип өсти Александр Сафонов. Бу мәсьәләне хәл итүнең бер юлы — гаилә кере­мен мохтаҗлар категория­сенә кертү өчен исәпләгәндә бер төбәк яшәү минимумын түгел, ә икене исәпкә алу.
Шул ук вакытта балалар аз туу проблемасының психологик аспект­лары турында да онытырга ярамый. Хәзерге хатын-кыз хуҗабикә ролен үтәргә әзер түгел. Ул белем алуын дәвам итәргә, профессиональ квалификациясен күтә­рергә һәм карьера ягыннан уңышлы булырга тели. Шуңа күрә уку чорында яшь аналарга ярдәм итү чаралары, шулай ук бала карау ялында булган хатын-кызлар өчен эш белән тәэмин итүнең дистанцион формаларын үстерүгә ярдәм итү яхшы булачак. Балалы гаиләләр өчен салым чигерүләре турында онытмаска кирәк, мондый практика җиргә һәм милеккә салымнар буенча тормышка ашырыла да инде. Бүген өч һәм аннан да күбрәк баласы булган гаиләләр 6 сутый җир салымыннан азат ителде. Алардан шулай ук фатир һәм йорт милекчелә­реннән алынган милек салымының бер өлеше дә алынмый. Бу тәҗри­бәне, алардагы балалар саны­на карамастан, балалары булган барлык гаиләләргә дә тарату зарур.
Кыскасы, экспертлар, балалары булган барлык гаилә­ләрнең мәгариф һәм сәламәт­лек саклау өлкәсендәге чыгымнарын киметергә кирәк, дигән фикердә. Шунсыз демографияне арттырып булмаячак.

Шул ук вакытта...
Башкортстанда үткән елның ун аенда 30160 бала туган. Шул ук чорда 45542 кеше үлгән, дип хәбәр итә “Башстат”. Күпчелек районнарда халык санының кимүе төбәк буенча уртача күрсәткечтән югарырак, ә 15ендә — түбәнрәк. Әйтик, Борай, Федоровка, Шаран, Стәрлебаш, Бакалы районнарында яшәүчеләр саны сизелерлек кимегән. Иң күп арту Бөрҗән районында теркәлгән. Шулай ук, бу исемлеккә Уфа, Баймак, Әбҗәлил районнарын һәм Нефтекама шәһәрен дә кертергә мөмкин.
 

Чыганак: https://kiziltan.ru/articles/ekonomika/2023-02-07/chishm-l-rg-gen-t-gel-s-tk-d-bay-yarm-k-y-ul-3133216

Фото: https://ru.pinterest.com/pin/2040762320979882/